آسيميلاسيون باشلانان چاغ

آذربايجانين قوندارما تاريخي‫ني توپلاماق‫ ايچين، خالخال بؤلگه‫سينين گونئيينده يوز ده 10-15 تات ياشاماق ان اؤنملي عوثمان كؤينكلريندن اولموش‫دور و يوزه ايله بوي وئرمه‫يه‫ن آسيميلاسيون آخيمي‫‫ني ياردانلارين ايلك بيلر-بيلمز قوللوق گؤسترن آداملارينين بيري‫سي خالخال ايچين چوخلو امك بيتيرن ناصيردفتر روايي اولموشدور. ايكي آي بوندان اؤنجه اوخوللارين آچيلماغينا گؤره، ناصيردفترين خالخال‫دا تورك ديللي ايلكين اوخولونون قورولماسينا اولان خاطيره‫لريني توركجه‫يه چئويريب يايديم(آذربایجانین اوچونجو اوخولو)، آنجاق آشاغي دا كي يازيلاري ايسه ياياجاقديم كي فورصت اولمادي و ايندي ياييرام. اوخويون و اؤزونوز يولونوزو سئچين! سيز ده اؤز وارليغينيزي بيلر-بيلمز اونودوب و تات ديلينده شئعر دئسه‫نيز، ايرج افشار كيمي آداملار سيزلري تعريف و تمجيد ائده‫جكلر!

ايرج افشار، "ناصيردفتر روايي‫نين خاطيره‫لر و سندلري*"، كيتابينين اؤنسؤزونده بئله يازير:
"ناصيردفتر اؤز بؤلگه‫سينده ياشايان گؤزو باغلي آداملاري كيمي دئييلدي. تبريزه ائتديگي سفرلري و تئهراندا يئددي ايلليك قالماغي، باعيث اولدو، مشروطييت، مدنييت و كولتوروم مفهوملاري‫ ايله كؤك و تمل آنلاميندا تانيش اولسون. خالخال‫دا كي "ناصيري اوخولو" مشروطييتين ايلكين ايللرينده دوزه‫تمه‫يي، اونون نئجه فيكر ائتمه‫يين، كولتورون يئني معناسيندا گؤسترير و بوندان باشقا، او عربجه و آوروپالي درگيلره ال چاتماغي ايله، و اؤلكه‫نين مونظم درگيلرينين اوخوماغي ايله، يئني دوشونجه‫لره يئتيشمه‫گين يوللاري ايله اونس تاپسين و اؤزو توپلومسال و كولتورل مقاله‫لرين يازماغينا باشلاسين.
اونون يازيلار و مقاله‫لرينين چوخو الده‫ديرلر و بئهزاد رزاقي جنابلاري اونلارين بير ليستيني تهييه ائتميش و اونلاري يايماق قراريندا دير.
ناصيردفتر 1306نجي ايلدن سونرا، عؤمرونون بير بؤلمه‫سيني تبريز ده گئچيرتدي و چون شاعير و اديب ايدي، حسين اديب‫السلطنه سميعي الي ايله قورولموش، "تبريز ادبي درنكينين" جانلانماسي و ياشاييشينين يئني‫لنمه‫سينده ايشتيراك ائديب و اورا دا اويه(عضو) اولدو. حتي " انجمن ادبي آذربايجان" آدلي درگي‫نين ايمتيازي كي قراريميش درنك الي ايله ياييلسين، اونون آدينا آلينميش‫ايميش.
سيد احمد كسروي چوخ اؤنملي و مؤعتبر "آذري يا زبان باستان آذربايگان" ريساله‫سيني توپلاييب حاضيرلايان چاغدا، ناصيردفتر ايسه اونونلا يازيشما و موكاتيبه‫ ده ايدي و كسروي اوندان ايسته‫ميشدي، خالخالين اسكي و يئرلي ديليندن بيلگي و اطلاعات يازسين. چونكو كسروي، او بؤلگه‫ده كؤهنه فارسجا ديلي‫نين قالميشي‫نين ده‫يه‫ريني تاپميشدي، و اوندان سونرا ايدي كي يابانجي‫ ايران تانييانلار بو مسأله‫يه بيليمسل باخيملاريني آرتيرديلار. ناصيردفتر بو قونويا گؤره عئلمي آراشديرمالار و بيلگي‫لر توپلاماغا باشلادي.
ناصيردفترين يازيسينين بير بؤلومو او ريساله‫ده چاپ اولدو و بير باشقا بؤلمه‫لرده اونون ياييلماميش يازيلار آراسيندادير. ناصيردفترين آراشديرمالاري تكجه ديل قونوسوندا دئييلدي و يئرلي شاعيرلرين احوالي و بؤلگه ادبيياتي و جوغرافيا وضعييتينه گؤره‫ده يازيلاري اولموشدور.
بونلاردان سونرا، آذربايجانين اون‫سككيز ايلليك تاريخي‫نين 23جو بؤلومونده، ناصيردفترين او چاغداكي اولايلارا گؤره يازديقلاريندان فايدالانميش و اونلارا ايشاره ائتميشدير؛ بونو بيلمك ايسه لازيم‫دير كي، ناصيردفترين بير سايي يازيلاري، پئيمان درگي‫سينده ده ياييلميش. ناصيردفتر آذربايجان و تئهران‫دا ياييلان گونده‫ليكلره ده مقاله يازارميش و كاظيم‫زاده ايرانشهر و سيدعبدالرحيم خلخالي كيمي اديبلر ايله يازيشماسي اولموشدور.

سيراج‫دفترين نئچه اوغلو واري‫ايدي. اونلارين آراسيندا، ايبراهيم ناصيردفتر(روايي) كيچيك شهرلرين او آداملاريندان ايدي كي ايرانين كولتورل و اولوسال بوتون(كلي) آخيملاريني تانيياندا، داها آيدين و گئنل باخيش تاپاركن، ائله‫يه‫بيليرديلر تئهران دا كي ريجال و اديبلر ايله ايليشكي قوروب و محدود يئرلي كولتورل دورومدان چيخسينلار. و همده اؤز گله‫نكسل(سنتي) و يئرلي حوزه‫لريني قاباغا يئريتمك‫ ايچين جهد گؤسته‫ريب و حد دن آرتيق چاليشيرديلار كي اؤز يوردلاريندا كي خالق طبقه‫لريني، چاي‫دان دنيزه ساري چكسينلر!
ناصيردفتر، شوبهه‫سيز، بو آداملارين بيري‫سي ايدي و بونا گؤره دير كي اونون چاليشمالاري تانيمالي‫ييق و اونون خالخاللي خالقين اويانيشيندا و اؤلكه‫نين بو بوجاغيندا كي يئرلرين كولتورل تاريخينين پايي‫ني ساخلاييب و ثبت ائتمه‫لي‫ييك.

ناصيردفتر اؤز خاطيره‫لرينين بعضي‫سيني يازميش و بئهزاد رزاقي‫ دا او يازيلار اوستونده وقت قويوب اونلاري تصحيح ائدندن سونرا ايرج افشارا وئريب تا يوخاري دا آدي آپاريلميش كيتابي‫ني حاضيرلاييب، يئرلي تاريخ‫سئورلره تقديم اولونسون.
بو خاطيره‫لرده، اوچ تمل(اساسي) مطلب يازيلميشدير:
ناصيردفترين خالخال‫دا يئني سبك‫ده اوخول دوزه‫تمك ايچين چاليشمالار و چكديگي امكلري(زحمتلري) كي ياخلاشيق 20 ايله قدر اولابيلر.
ايكي‫نجي‫سي دقيق بيلگي‫لر و خبرلردير؛ ميرزه كوچيك‫خان و اورمان(جنگل) نئهضتي‫نين خالخال ايله ايليشگي‫سي، و او زاماندا كي خالخالين باشينا گلميش اولايلار و واقيعه‫لردير.
و سون و اوچونجو، اردبيل و خالخالين خانلار و عشاييري‫نين الي ايله بو بؤلگه‫لرده اوز وئرميش راحاتسيزليقلار و ايغتيشاش دؤنميندن ثبت اولونموش ايتتيفاقلار. و طبيعتا، بو يازيلار دا، اونلارين او چاغ‫دا خالخال‫دا ائتديگي غارتلري، ظولوملري و تهلوكه‫لري‫نين چوخو يازيلميشدير. بئله بيلگي‫لره تكجه‫، بو جور يئرلي سندلر و او اولايلاري ايچ‫دن گؤرموش آداملارين خاطيره‫لري ال تاپماق اولار و چون ناصيردفتر، اؤزو بو آخيملاري(جريانلاري) گؤروب و بعضي چاغلار دا "امير عشايير"ين امكداشي‫ايميش، يازيلاري اوخومالي و فايدالي‫دير.


*) خاطرات و اسناد ناصر دفتر روايي/ ايرانين گئچميشي، قاباقكي‫لار يازي‫سينداكي سيرا كيتابلارين 8جي جيلدي، مشروطييت اينقيلابي، جنگل نئهضتي خالخالين تهلوكه‫لي(امنييت‫سيز) دؤنمي؛ فئردوسي يايين ائوي، 1363، ايلك چاپ

اؤزونو اونودانلار

ايلك اؤنجه بو فايلي يوكله‫ييب و اوخويون: "سخني با همشهريان خويي(خويلو يوردداشلارايله بير سؤز)".
بو لاپ‫ او هدفي بللي اولمايان يازيلاردان‫دير كي تحليلي چوخ چتين‫دير و آدامي معطل قويور!
خويلو يولداشلارين بيري‫سي مني آذربايجانا چوخلو تعصصوب گؤسته‫رن بير آدام تانيير، و هر دن منه ايرادت گؤسترمك ايچين بئله فايل‫لار فوروارد ائدير. من ايسه بيلميرم نه دئيه‫م! بيلميرم بيزلر نه يانليشي ياپيريق كي اؤز سؤزوموزو خالقا ياخشي آنلاتابيلميريك. تقصير اؤزوموزدن دير سانكي.
يازار ايسته‫ييب اؤز كولتور سئورليك دويغوسونو گؤسترندن سونرا، خوي خالقينين كولتورل چتينليكلريندن دانيشسين؛ آنجاق بو يولدا خويو آذربايجان مدنيتي چرچيوه‫سينده گؤرمه‫ييب و باشقا گولونج سؤزلري اورتايا قويوب؛ البته اولابيلر حاقلي دير و خوي دا بئله تؤرنلر ايلك دؤنه دير قورولور و هر تؤرن قورولورسا بوتون خالق سوسوزلار كيمي تپه سي اوستده گله جكلر. آنجاق منيم اونون يازيسي ايله ايشيم يوخدور و او قورولتايدا آذربايجان كولتورونون اونودولماغي چوخ آجي دير. خويلولاردان بير سورغو واردير: "سيزين دردلرينيزين حددي، تكجه كورد قاوالينين چالينماسي، شهرام ناظيري، سيراج، موختاباد و شجريان سسي‫ني دينله‫مك دير مي؟!" اولمازدي آذربايجانين آشيق و يا موغام موسيقي‫سي ايسه اولايدي؟ آذربايجان موسيقي‫سيندن هئچ بير گؤرونتو كي يوخ ايدي؟ آذربايجان تورك ادبياتيندان دا بير اثر يوخدور! خوي دا بئله‫ اولوسلارآراسي قورولتايلار قوروب و باشقا كولتورلره قول اولماغين تعريفي يوخدور كي هئچ بلكه چوخ دا ايفتيضاح و گولونج بير شئي‫ دير!

بو هارا؟ او هارا!؟

ائله کی بیلیرسینیز ستارخانین شانیندا بیر تؤرن قورماق چتین بیر ایش ایدی و تورک اؤیرنجیلرده اؤتن ایللرده زحمته دوشوردولر. گئچن ایلده بیر سایی گلیب، دئدیلر بیز اؤزوموز بو ایشی گؤره‫ریک و بو بیزیم گؤره‫ویمیزدیر. تورک اؤیرنجیلر و باشقا آذربایجان چالیشانلاری ایسه دئدیلر عئیب یوخ! آنجاق بس بو حیصار چکمک نه دیر؟! نئچه ایل‫ایدی سیزین "شادروان ستارخانی" اونودان زامان بیز گلیب بورادا ستارخانا سایقی گؤستریب و دوستلوق و باریشلا اؤز سؤزلریمیز و ایستکلریمیزی دئیه‫ردیک و ایندی ایسه بیز ده ایسته‫ییریک اونون مزاری اوستونده بیر فاتیحه وئرک گئدک، بو ایشی دا بیزه چوخ گؤرورموسونوز؟!
یانیت "یوخ" و یا "باتوم" ایدی و باریش سئون خالق گئتدیلر خیابانی‫نین مزاری اوستونه و اؤز آنما تؤره‫نینی نئچه آددیم اوزاقدان قوردولار. آنجاق سون‫دا اورکلر، بنلری ستارخانین قبرینه ساری چکدی؛ آنجاق قالین بئیینلیک، بو سئوینجین قارشیسین آلیب و بوتون شئی‫لری اؤزونه ایسته‫مه‫یه کؤنوللو اولدوغونو بیر داها گؤستردی.
و بو ایل، اؤتن ایل‫دن داها سیخینتی‫لی بیر دوروم اولدو؛ شئیخ محمد خیابانی‫نین مزاری ایسه اولموشدو مظفرالدین شاه، مشروطییت و آذربایجان تاریخی، ستارخان و تورک دیلینه گؤره کیتابلار و گؤرونتولر سرگی‫سینه و هر بیر نفر ایچین، اوچ گودوکچو و یا قوروقچو وارایدی!
هر حالدا هم اونلارین و هم‫ده بیزیم اللریمیز وار اولسون! اونلارا بونا گؤره اللر آغریماسین دئییرم کی بوتون هر نه دلیل ایله اولورسا اولسون، بوتون امکلر ایله هزینه‫لری اؤز بویونلارینا آلیبلار و قویمورلار تورک اؤیرنجیلر اللرین آغدان قارایا وورسونلار!
باشقا طرفدن، گئچن ایللرین جیریققاسی ایندی بیر آلاولی اود آلیشدیریب و بو اود آذربایجانلیلارین اوره‫یینده‫دیر؛ بونا گؤره بوتون تورک چالیشقانلارا قوتلو اولسون دئییرم.تکجه بیر بالاجا فرق واردیر! بو تفاووتو بو ایکی گؤرونتو ده گؤره‫بیلرسینیز؛ تورک اؤیرنجیلر قوران تؤرنلر هارا و بونلارین قوردوغو ایمکاناتلی تؤرن هارا؟!

شافاق سالدي گئچدي

بورادان بير آتلي گئچدي
آتين اويناتدي گئچدي
گون كيمي شافاق سالدي گئچدي
آي كيمي باتدي گئچدي...

گوزاورتاسينين 25جي گونو، ميللي سردار ستارخانين شهادت ايلدؤنومونو باش ساغليغي وئريريك.
...

اوخودوغونوز سؤزلر بير sms (ساوجيق) ايله اليمه يئتيشميش و بيليرم كي اونو گؤنده‫رن، بو گون ستارخانين مزار باشينا گله‫بيلمه‫‫يه‫جك؛ آنجاق بير آذربايجانلي گنج اولاراق ستارخانين آنماسيني اونودماييب و بونون نه‫ده‫ني بير باشقا ميللتچي‫نين ساو يوللاماغي اولابيلر؛ عئش اولسون بئله سايقي گؤسترمه‫يه.
تئهرانين ستارخان خياوانيندا بئش قيران داليسيجا قاچان تورك توكانچيلار گلمه‫زسه‫لر ايسه، هئچ غم يوخدور! گؤردوغونور گؤرونتوده كي ستارخان سئور اوشاقلارين قاداسي ده‫يسين بوتون اؤزونو و كيمليگيني اونودان آداملارا.
اؤتن ايللردن، بو گونه گؤره اولان خاطيره‫لريمي اوخويون:

1385جي ايل (Səttarxan Şəhadətinin 92ci İl Dönümü) ،

1384جو ايل (ستارخانين آنما مراسيمي)،

1381جي ايل (SəttarXanın Ağırlama Mərasimi ,vəfatının 88ci il dönümündə)

دئمک اولمور بو سؤزو

نئچه آی بوندان اؤنجه، ائوین شئه‫وئرن لوله‫لرینی ده‫ییشمک ایچین نئچه لوله‫چکن گلمیشدی. ایکی-اوچ گون‫ده، گون چیخان چاغدان، گئجه آخشاماجاق ایشله‫دیلر؛ هر دن بیرآز میزیلداییب، دانیشیردیلار. اوجا سس ایله بیری بیرلرینی چاغیریب-دانیشاندا فارسجا قونوشمالارینداکی لهجه‫یه گؤره ائله‫بیلیردیم کورتدولر.
آرادا موبایللاری هر دن ده بیر زنگ ووروردو. زنگلرینین بیریسینده گؤردوم کی تورکجه دانیشیرلار! سوروشدوم هارالی‫سینیز؟
تورکوک! کؤکوموز همدانین باهار بؤلگه‫سیندیر، دئدیلر!
...
او گونلر منیم وئبلاق یازماغیمین لاپ قیرقین چاغلاری‫ایدی! من ایسه اونلارین چالیشمالارینا باخارکن، بو فیکره گئتمیشدیم اولوسوموزون یوزه دوخساندان چوخو بئله اولابیلرلر! ائله‫بیلیردیم من کیمی آداملار اولماسالار، بونلار کیمی ، گونلر، بیر تیکه چؤرک دالیسیجا چالیشمادا ، و یا گئجه‫لر، یورقونلوقدان کاسیبین بختی کیمی درین یوخولاردا اولان آداملار، هئچ کیمسه اولماز کی دیلدن، اولوسدان، یورتدان، کیملیکدن، وارلیقدان، حاقدان و ...ـدان دانیشسین!!
من ایسه بیر آیا یاخین‫دیر، او تانری‫نین بنده‫لری، تقصیرسیز باهارلی لوله‫چکن‫لر کیمی باشقا آداملارین من‫ایچین پیلانلادیغی یاشام‫دا بوغولموشام! هر نه یاددان چیخیر و هئچ ایش گؤرمک اولمور. آلتی-یئددی ایل بوندان اؤنجه گؤردویوم بیر اسکی اؤیرنجی، بلیرسیز بیر نه‫دنلره گؤره توتولدو؛ تکجه ائشیتدیک. صفرخانین اؤلومونون بئشینجی ایلد‫‫ؤنومو گئچدی، تکجه یادا دوشدو. بیری‫سی دئدی تورکمن دیلینه گؤره بیر قورولتای وار، گل گئدک اورا! اوره‫ییم‫ده، "اؤز چتینلیکلریمیز چؤزولدو قالدی تورکمنلرینکی"، دئیه‫رک، " بیر ایشیم وار، تأسسوف ایله گله‫بیلمه‫رم" دئدیم! گلن گونلر ده ایسه ستارخانین آنما تؤرنی‫ قورولاجاقدیر و ...
نه قدر بهانه گتیرمک، آسان اولورسا، چاغیرانین بیری‫سی ایسه هئچ تاپیلمازسادا، آدام اؤز وارلیقلارینا ساری بو سؤزو آتابیلمیر: "ال چکین مندن".