آذربایجانین* اوچونجو اوخولو

یارین خزل(مئهر) آیی‫نین ایلکی دیر. بو گون اوشاقلاریچین ان دادلی و شیرین گون اولابیلر؛ آنجاق بو گون، بیلر-بیلمز، آنادیلیمیز ایله اوزاقلاشماق گونودور. و نه آجی دیر. من کی بو آجیلیغی ایگیرمی اوچ ایل‫دن سونرا دؤزه‫بیلمیرم.
آشاغی دا کی یازیلار آز-چوخ، آسیمیلاسیون، اوخول، آنادیلی و اؤیره‫تیم و خزل آیی‫نین بیرینجی گونو ایله ایلیشگی‫لی و رحمتلیک خالخاللی "ناصیر دفتر روایی‫"نین خاطیره‫لریندن دیر کی، اونون خاطیره‫لر و سندلر کیتابیندان(خاطرات ناصر دفتر روایی/ انقلاب مشروطیت، نهضت جنگل و دوره نا امنی خلخال) تورکجه‫یه چئویرمیشم. البته بو ایشی چوخ چتینلیک ایله گؤرموشم! چونکو ناصیر دفترین یازماق زامانی قاجار چاغیندا اولوب و چاپ اولونموش یازیلاری ایسه یاخشی تصحیح اولماییبدیر و من ایسه ایسته‫مه‫ییردیم یازارین منظورو آرادان گئتسین. رحمتلیک ناصیر دفتر خالخالدا چوخلو امکلر بیتیریب ، ولی وئبلاقین گلجک یازیسیندا گؤره‫جه‫ییک کی احمد کسروی کیمی آداملار اونون ساده‫لیغیندن نه قدر سوء‫استفاده ائتمیشلر، یوخسا ناصیر دفتر بیلگی‫نین آز اولماغینا گؤره اونلارین ائتگی‫سی آلتیندا اونلارلا امکداشلیق ائتمیشدیر. هر حالدا بو یازیلار‫دا گئرچکلری راحاتلیقلا گؤرمک اولور؛ دئمک دونن کی و یا چاغداش کسروی‫لرین تفسیرلرینه هئچ ده احتیاج یوخدور!

خالخال‫دا اوخولون قورولماسی

قضادان، خوجینلی(فییینلی) حاجی میرزه محمدتقی گئچمیش‫ده باکی‫دا اسکی اوصوللو بیر مکتب‫خاناسی وار ایدی و تزه‫لیک‫ده قافقازلار ایسلامی دونیاسی‫نین معاریفچی‫لریندن اولان وارلی حاج زیئن‫العابدین تقی‫اوو، ایستانبولدان باکی‫یا بیر اؤیرتمن گتیرمیش، قدیم موعللیملری بو اؤیرتمنین اه‫ییتیم و تربیت آلتینا ییغمیش و بیر دارالتعلیم آچیب و یئنی اؤیرتیم و اه‫ییتیم اوصولو اونلارا اؤیره‫تمیش ایدی کی حاجی میرزه محمدتقی ایسه اونلارین بیریسی اولاراق باکی‫دا دا بیر موددت تدریس ائتمیش و بو چاغلار دا، اؤز عاییله‫سینین گؤرمه‫یینه گؤره خالخالا گلمیش‫ایدی.
خالخال‫دا بئله قوروملار و تشکیلاتین، گئنل افکارا تانیش اولماماغی و بونلارا ایقدام ائتمه‫یین چئشیدلی تهلیکه‫لر و اؤزوندن گئچمه‫یین گرکلیگینه باخمایاراق، من اؤز ایچیمده کی دویغولاریما گؤره، اؤزومو هر جوره چتینلیک و خطره حاضیر ائتدیم و رحمتلیک حاجی میرزه محمد تقی‫نین اولدوغوندان فایدالاناراق، بو گؤنول منده یاراندی کی خالخال قصبه‫سینده بیر اوخول آچام و اؤز وطنداشلیق خیدمتلریمه بو یول ایله دوام وئرم.
و چون اؤزومون مالی گوجوم یوخ ایدی، بوتون ایلکین توکتیملر(مصارف) و گلجک بودجه‫سینی اله گتیره‫بیلمزدیم، اؤز قصدیمی خالخالین بئله ایشلره ماراقلی اولان خواص و اؤزل آداملاری ایله اورتایا قویوب و اونلارین ماددی و معنوی یاردیم اولماقلارینی ایسته‫ییب، یالواردیم! آنجاق هئچ بیری‫سی یاردیم ائتمه‫دیلر کی هئچ، بلکی یئرین یئتنک‫سیزلیگی، وسیله‫لرین آزلیغی، گئنل دوشونجه‫لرین تانیش اولماماغی و اونلاردان داها پیس، حوکومتین موستبید آداملارینین بئله قوروملارا اولان پیس باخیش و باشقا بیر قورخولاری، کیمی نه‫دنلره گؤره، بیر سایی ایسه منی گؤره‫جه‫ییم ایش ایچین دانلادیلار؛ سانکی دئییشلری ایسه منطیق‫لی و یئرلی ایدی.
ولی من او ایشی، سینیرسیز سئودیگیمه گؤره، گؤرمه‫لی‫یدیم و اونون ان آز فایداسی‫نی، گئنل دوشونجه‫لری بئله قوروملارلا تانیش ائتمک بیلیردیم و اینانیردیم کی بو توخوم سپمک گلجک‫ده کسینلیک‫له ثمرلی اولاجاقدیر.
بئله‫لیک‫له اؤز ایراده‫مین آردینی جیددییت ایله توتوب و اوخولون لوازیمینی حاجی میرزه محمدتقی‫نین بویوردوغو و اؤز شخصی خرجیم ایلهحاضیرلاییب و کندین ان یاخشی عیمارتینی(رحمتلیک حاجی سلیمی‫نین ائوی) اوخول اوچون، آی‫دا اون تومن ایله، کیرایه ائدیب خزل آیی(مهر/ میزان) آیسال 1326 (هجری قمری/ 102 ایل بوندان اؤنجه) ایلینده ناصیری آدلی مدرسه‫نی حاجی میرزه محمدتقی‫نین مودورلوغو، اؤزو و اونون باشقا بیر آداملارینین(میرزه رفیع) اؤیرتمنلیگی، آقا سئییدکریمین ناظیم‫لیگی و باشقا بیر کیشی‫نین قوللوقچولوغو، و آلتمیش اؤیرنجی ایله ایکی کیلاس آچیب و آچیلیش شنلیک تؤره‫نی ایسه اوخول تیکینتی‫سینده قوردوق.
آز-چوخ ساوادلی اولان بیر سایی بؤیوک اؤیرنجیلر، اؤزل بیر کیلاس‫دا درس آلیردیلار. اؤیرنجیلرین هر بیری‫سیندن اوچ دن بئش قیرانا قدر، آیلیق آلماق ایچین قرار وئریلدی.
اوخولون ترتیباتی و دوزه‫نلمه‫‫سینه باشیم قال اولاراق، موخالیفلر چئشیدلی قینامالار، اعتراضلار و پیس‫دانیشماقلارینا دوام وئریردیلر و جوره‫جره ایفتیرالار منه ووروردولار و بو ایشلری سورکلی اولدو و نئچه موددت داوام تاپدی؛ آنجاق اونلارا اعتینا ائتمه‫دن اؤز ایشیمی گؤروردوم و البته بیر سایی‫ قایغی‫لی آداملاردا، اؤزل دویغولارینا گؤره و یا منیم باشاری‫لی اولماغیم ایچین، معنوی اولاراق، یاردیملیق ویولداشلیق ائدیردیلر.
بوتون آذربایجان‫دا، تبریز ده اولان بیر-ایکی دنه یئنی اوخول واری‫ایدی و هر دن ]متحجر[ماللالارین بویوردوقلارینا گؤره، خاراب اولوردولار، و آستارا دا کی باشقا بیر اوخول‫دان سونرا، خالخال‫دا کی اوخول آذربایجان ویلایتینده قورولموش ایلکین اولوسال اوخول ایدی. اونون بیرینجی و ایکینجی گؤرونتوسو یازارین یانیندا واردیر و اونا باخاندا، بللی اولونور کی بو مدرسه، اؤز یئرینده، دوزنلر، ترتیبات و اؤیرنجیلر گئییملر بیرلیکی و ایچری انتظاماتا گؤره بؤیوک کندلرده اولان اوخوللاردان آلچاق دئییل؛ اؤزللیک‫له، اؤیرنجیلر ایکی-اوچ آیین ایچینده، باشاری ایله قاباغا گئدیب و سؤزجوکلری بیربیرلینه قوشوب، یازیب و اوخوماغی باشاردیلار و بو سورک هامی‫ایچین عجیب ایدی و حئیرته باعیث اولدو و گئت-گئده گئنل باخیشی اوخولا ساری چکیب، تؤهمت وورانلارین دیلینی گوده‫لتدی و بو رحمتلیک حاجی میرزه محمدتقی‫نین ایلکین اؤیره‫تیم ده کی بوتؤو و کامیل باجاریقلاری‫نین سونوجو و ائتگی‫سی ایدی.
تکجه بیر نقصی وار‫ی‫ایدی و او میرزه‫نین اؤیرتمنلیگی تورکجه دیلینده بیلدیگی و عوثمانلی اوصولوندا تحصیل آلدیغی ایدی(!). قضا دان بو دوروم، تورک دیللی ابتدایی اؤیرنجیلرین دادینا(مذاقینا) خوش و فایدالی ایدی و اونلار یاخشی و راحاتلیقلا مطلبلری دوشونوردولر، یوخسا فارسجا اوسلوب و اصطلاحلار ایله، تورک دیللی یئنی یئتمه اوشاقلار ایچین اوخویوب-یازماغی بو تئزلیک و یئیینلیک ایله اؤیرنمک، اولومسوز و ایمکانسیزدیر.
بیرینجی آی‫دا، اؤیرنجیلردن آلینمیش بوتون آیلیقلارین توپلوسو اون‫ایکی، و ایکینجی آی‫دا آلتی تومن اولدو. بو قدر موختصر اولان پولان، اوخولون آلتمیش و یئتمیش تومنلیک بودجه‫سی قارشی‫سیندا چوخ آز ایدی و بونا گؤره، اوشاقلارین بؤیوکلری‫نین ترغیبی و ماراقلاندیرماغی‫ایچین، اوچونجو آی‫دان آیلیق آلماغی دایاندیریب، و بوتون اؤیرنجیلری پولسوز قبول ائدیب، بودجه‫نین حاضیرلاماغینی "اعانه ممر"یندن آسیلی ائتدیم و هر جوره اولمالی ایدی توکتیملری سککیزینجی آی‫دان اؤزوم و باشقالارین اعانه‫سیندن، چوخلو امکلر ایله، ییغیردیم.
آنجاق غارتلر، آشوبلارین آرتماسی و شیددتلنمه‫سی و ویلایت اهالی‫سینین ال-آیاقلاری‫نین ایلیشمه‫سی گون-گون چوخالماقدان سونرا، اوخولون ایشی سیخینتی‫یا چکیلیب و اونون باشقا ایشچیلری ده‫یه‫رلی شئیلر اله گتیر‫مه‫دن، اون‫د‫ؤرد آی تامام، ویجدان ایله، گؤره‫و(وظیفه)لریندن ال چکمه‫ییب و قویمادیلار اوخولون قاپی‫سی باغلانسین.

---
*) قوزئی آذربایجان قاتیلماییب و منظور قاجار چاغینین سون ایللر ده کی آذربایجان ویلایتی دیر.